«Awaza» milli syýahatçylyk zolagynyň ajaýyp kenarýakasynda şanly sene — Hazar deňziniň güni dabaraly bellenildi.
Bu halkara baýramçylyk her ýyl ähli kenarýaka ýurtlar, şol sanda Türkmenistan tarapyndan gol çekilen Hazar deňziniň deňiz gurşawyny goramak boýunça Çarçuwaly konwensiýanyň (Tähran Konwensiýasy) güýje giren gününde geçirilýär. «Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýyly» şygary bilen geçýän şu ýylda bu resminama gol çekilenine 20 ýyl doldy. Munuň özi Awazadaky şu günki çäreleriň ähmiýetini artdyrdy hem-de tutuş adamzat üçin ähmiýetli bolan Hazar deňziniň ekologiýa abadançylygyny üpjün etmek boýunça tagallalaryň işjeňleşdirilmegine nobatdaky gezek ýardam berer.
Dünýäniň täsin tebigy «merjeniniň» şanyna geçirilýän dabaralar Türkmenistanyň ekologiýa syýasatynyň üstünlikli amala aşyrylýandygynyň, Hazaryň deňiz gurşawynyň durnukly ösdürilmegine we goralmagyna gönükdirilen halkara hyzmatdaşlygyň pugtalandyrylmagyna ýurdumyzyň goşýan goşandynyň ýene-de bir aýdyň beýanydyr.
Baýramçylyk çäreleriniň çäklerinde ylmy-amaly maslahat, sergi, sport ýaryşlary, döredijilik bäsleşikleri, şeýle hem welaýatyň aýdym-saz toparlarynyň çykyşlary guraldy.
Mälim bolşy ýaly, tebigatyň bu täsinligi — Hazar deňzi umman gelip çykyşy bolan dünýäde iň iri içerki suw howdanydyr. Ol biziň günlerimize çenli özüniň ajaýyp gözelligini we tebigy künjekleriniň köpdürlüligini, baý ösümlik we haýwanat dünýäsini saklap gelen genji-hazynadyr. Hazar deňziniň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň köp görnüşleri endemik, diňe şol ýere degişli bolup, sebitiň biologik köpdürlüliginiň gymmatly genofonduny düzýär.
Hazar deňziniň sebitinde ýaşaýan halklaryň, şeýle hem tutuş adamzadyň abadançylygynyň bähbidine tebigatyň beren bu peşgeşini gorap saklamak, deňziň düýbündäki uglewodorod we mineral serişdeleriň bimöçber gorlaryny rejeli peýdalanmak türkmen halkynyň Milli Lideri Gurbanguly Berdimuhamedowyň başyny başlan hem-de hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow tarapyndan üstünlikli dowam etdirilýän döwlet ekologiýa maksatnamalarynyň hem-de taslamalarynyň esasyny düzýär.
Baýramçylyk çäreleriniň maksatnamasy «Awaza» milli syýahatçylyk zolagyndaky «Hasyl» myhmanhanasynda geçirilen «Hazar deňzi — parahatçylyk we dostluk deňzi» atly ylmy-amaly maslahat bilen açyldy. Maslahaty döwlet Baştutanymyzyň tabşyrygy boýunça, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň ýardam bermeginde Daşky gurşawy goramak ministrligi hem-de Balkan welaýatynyň häkimligi gurady.
Utgaşykly görnüşde geçen foruma hökümet agzalary, Mejlisiň, ýurdumyzyň degişli ministrlikleriniň we pudaklaýyn dolandyryş edaralarynyň, ugurdaş düzümleriniň we ylmy jemgyýetçiliginiň ýolbaşçylary gatnaşdylar. Myhmanlaryň hatarynda Hazarýaka döwletleriň, şeýle hem Gruziýanyň we Rumyniýanyň Türkmenistandaky ilçihanalarynyň, abraýly halkara we sebit guramalarynyň — BMG-niň Hemişelik utgaşdyryjysynyň edarasynyň, BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň, Birleşen Milletler Guramasynyň Daşky gurşaw boýunça maksatnamasynyň, Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň Aşgabatdaky merkeziniň, BMG-niň Azyk we oba hojalyk guramasynyň (FAO), Germaniýanyň halkara hyzmatdaşlyk boýunça jemgyýetiniň (GIZ) hem-de beýleki guramalaryň wekilleri gatnaşdylar.
Maslahatyň öňüsyrasynda myhmanhananyň eýwanynda ýurdumyzyň tebigaty goramak ulgamynda ýeten sepgitlerini görkezýän sergi guraldy.
Foruma gatnaşyjylar Hazar goraghanasynyň tebigat muzeýiniň, Türkmenbaşy şäheriniň muzeýiniň deňiz jandarlarynyň we guşlaryň ajaýyp hem-de täsin dünýäsini beýan edýän gymmatlyklary bilen tanyşdylar.
Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow «Hazar deňzi — parahatçylyk we dostluk deňzi» atly ylmy-amaly maslahata gatnaşyjylara iberen Gutlagynda Türkmenistanyň özüniň halkara derejede ykrar edilen hemişelik Bitaraplyk hukuk ýagdaýyna ygrarly bolmak bilen, Hazar deňziniň parahatçylygyň, ylalaşygyň we hyzmatdaşlygyň deňzi bolmagy ugrunda tagallalaryny dowam etdirjekdigini aýtdy.
Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň Gutlagy foruma gatnaşyjylar tarapyndan şowhunly el çarpyşmalar bilen garşylandy.
Mälim bolşy ýaly, Türkmenistan häzirki we geljekki nesilleriň bähbidine ählumumy ekologiýa meselelerini, şol sanda Hazar deňzi bilen baglanyşykly meseleleri netijeli çözmek başlangyçlary bilen çykyş edýär. Ýurdumyz bu ugurda parahatçylyk söýüjilik we hoşniýetli goňşuçylyk, milli we umumy bähbitleri nazara almak, sebitde deňhukukly, özara bähbitli hyzmatdaşlyk etmek, Hazarýaka döwletleriň köpasyrlyk taryhy-medeni gatnaşyklar bilen baglanyşan halklarynyň arasynda dost-doganlygy pugtalandyrmak ýörelgelerine esaslanýan syýasaty amala aşyrýar.
Foruma gatnaşyjylar Türkmenistanyň Hazar deňzi boýunça, şol sanda Hazar ekologiýa maksatnamasyny durmuşa geçirmegiň çäklerinde alyp barýan halkara hyzmatdaşlygyň esasy ugurlaryna syn bermek bilen, bäş Hazarýaka döwletiň hökümetleri tarapyndan tassyklanan Hazar deňziniň deňiz gurşawyny goramak boýunça Çarçuwaly konwensiýanyň (Tähran Konwensiýasy) Hazar ekologiýa maksatnamasynyň möhüm üstünligi bolandygyny bellediler. 20 ýyl ozal bu resminamanyň esasyna goýlan halkara hukuk binýady häzirki günde Hazar meselesiniň dürli ugurlaryny kadalaşdyrmaga gönükdirilen täze hukuk namalarynyň işlenilip taýýarlanylmagynda we kabul edilmeginde öz beýanyny tapýar.
Şeýle hem Türkmenistanda Hazar deňziniň kenarýaka zolagynyň tebigatyny goramak boýunça çäreleri düzgünleşdirýän birnäçe resminamalar, şol sanda BMG-niň suwda ýüzýän guşlaryň ýaşaýan ýerleri hökmünde halkara ähmiýetli Suw-batgalyk ýerler barada Konwensiýasy (Ramsar Konwensiýasy) kabul edildi.
Ýurdumyzyň BMG-niň Baş Assambleýasynyň we beýleki iri forumlaryň münberinden beýan eden hem-de daşky gurşawy goramak, suw-energetika serişdelerini rejeli peýdalanmak we azyk howpsuzlygyny üpjün etmek meselelerini çözmäge, Hazar deňziniň ekologiýasyny goramagyň ygtybarly ulgamyny döretmäge gönükdirilen netijeli başlangyçlary halkara bileleşigiň giň goldawyna eýe bolýar.
Şunuň bilen baglylykda, Nýu-Ýork şäherinde 2023-nji ýylyň 12-nji sentýabrynda öz işine başlajak BMG-niň Baş Assambleýasynyň nobatdaky 78-nji sessiýasynda Türkmenistanyň öňe sürjek ileri tutýan garaýyşlarynyň ähmiýeti nygtaldy. Şolaryň hatarynda Hazar deňziniň daşky gurşawyny, onuň bioserişdelerini gorap saklamak, şeýle hem birnäçe ekologiýa meselelerini çözmek bilen baglanyşykly wezipeleriň giň toplumy boýunça hyzmatdaşlyk etmäge halkara meýdança boljak «Hazar ekologiýa başlangyjyny» döretmek baradaky teklip bar.
Şunuň bilen birlikde, Türkmenistan BMG-niň Howanyň üýtgemegi bilen baglanyşykly tehnologiýalar boýunça Sebit merkezini hem-de ştab-kwartirasy Aşgabatda ýerleşýän BMG-niň Merkezi Aziýada suw serişdelerini peýdalanmak meseleleri boýunça Sebit Geňeşini döretmek baradaky başlangyçlaryny durmuşa geçirmek ugrunda işleri dowam etdirýär.
Ýurdumyzyň başlangyjy boýunça döredilen hem-de Daşary işler ministrlikleriniň howandarlygynda hereket edýän Hazarýaka döwletleriň ýörite ygtyýarly wekilleriniň derejesindäki yzygiderli geňeşmeleriň mehanizmi Hazar deňzinde netijeli syýasy dialogyň täze görnüşlerini işläp taýýarlamakda uly ähmiýete eýedir.
Çäk taýdan amatly ýerleşmegi, uglewodorod we beýleki tebigy serişdeleriň baý gorlary, oňaýly howa şertleri Hazar deňzi sebitiniň häzirki günde ösen senagat, ulag we şypahana merkezine öwrülmegine mümkinçilik berdi.
Şunuň bilen baglylykda, köp möhüm ugurlarda, şol sanda Hazar deňziniň bioserişdelerini gorap saklamak, artdyrmak we peýdalanmak, söwda gämi gatnawlary, syýahatçylygy ösdürmek, şeýle hem Hazar deňziniň düýbüniň uglewodorod serişdelerini özleşdirmek hem-de peýdalanmak boýunça hyzmatdaşlygyň ýola goýulmagy aýratyn ähmiýete eýedir.
Hazarýaka döwletleriň ilçihanalarynyň wekilleriniň çykyşlarynda häzirki günde sebitde hyzmatdaşlyk etmegiň hem-de howpsuzlyk, ykdysadyýet, ekologiýa we tebigy serişdelerden peýdalanmak meseleleriniň giň toplumyny öz içine alýan şertnamalaýyn-hukuk binýadynyň kemala gelendigi nygtaldy. Bellenilişi ýaly, deňizde hyzmatdaşlyk etmegiň m&ou
ml;hüm meselelerine degişli birnäçe bäştaraplaýyn pudak resminamalarynyň taslamalary işlenilip taýýarlanyldy.
Şunuň bilen baglylykda, häzirki wagtda Hazarýaka döwletleriň deňizde ýüzmegiň howpsuzlygyny üpjün etmek, gözlemek we halas etmek, bikanun awçylyga garşy göreşmek, ylym we medeniýet ulgamynda gatnaşyk etmek babatda hyzmatdaşlyk hakynda resminamalaryň üstünde işleýändikleri nygtaldy.
Taryhy we medeni umumylygy açyp görkezýän, ylym we bilim maksatnamalaryny, syýahatçylyk we sport çärelerini ilerledýän bilelikdäki ynsanperwer taslamalar, şeýle hem ýaş nesillerde daşky gurşawa aýawly garamak endiklerini terbiýeleýän ekologiýa maksatly çäreler Hazar deňzini gorap saklamagyň özboluşly goldawyna öwrülip biler diýip, maslahata gatnaşyjylar aýtdylar.
Bu ýere ýygnananlar Hazar deňziniň durnukly ösüşiniň, tebigy ekoulgamyň daşky gurşawyň durnuklylygyny kepillendirýän derejesine çenli yzygiderli dikeldilmeginiň Hazarýaka döwletleriň ählisiniň bilelikdäki tagallalary netijesinde mümkindigi barada bir pikiri beýan etdiler. Şol döwletler geçen ýyllaryň dowamynda Hazar bilen baglanyşykly ähli ugurlary gurşap almaga gönükdirilen meseleleri bilelikde çözmäge sazlaşykly çemeleşmelerini hem-de hukuk resminamalaryny ylalaşmaga, kabul etmäge taýýardyklaryny görkezdiler.
BMG-niň Türkmenistandaky Hemişelik utgaşdyryjysy çykyşynda 20 ýyl mundan ozal kabul edilen Tähran Konwensiýasynyň möhümdigini, şol resminamanyň Hazar deňziniň gurşawynyň mundan beýläk ýaramazlaşmagynyň öňüni almak boýunça kenarýaka döwletleriň hyzmatdaşlygyny ösdürmek üçin hukuk esasyny emele getirendigini nygtady. Mälim bolşy ýaly, Tähran Konwensiýasy daşky gurşawy goramak we Hazar deňzi sebitinde durnukly ösüş üçin umumy talaplary hem-de düzümleýin gurallary ýola goýan köptaraplaýyn dolandyryş ulgamy bolup hyzmat edýär.
Bellenilişi ýaly, BMG Türkmenistanyň suw giňişliginiň ekologiýa howpsuzlygyny berjaý etmek, Hazar deňziniň bioserişdelerini we gazylyp alynýan baýlyklaryny oýlanyşykly peýdalanmak baradaky garaýyşlaryny, şeýle hem bu ugurda bilelikde işlemegiň netijeliligini artdyrmak maksady bilen, Hazarda ylmy barlaglary geçirmek hakynda ylalaşygy işläp taýýarlamak boýunça türkmen tarapynyň başlangyjyny goldaýar.
BMG-niň Hazaryň baý tebigy serişdeleriniň rejeli peýdalanylmagyny üpjün etmek boýunça tebigaty goraýyş çäreleriniň toplumy hökmünde Türkmenistanyň Täze Hazar ekologiýa maksatnamasyny döretmek baradaky başlangyjyny durmuşa geçirmekde, şol sanda ekologiýa, ykdysadyýet we durmuş ulgamlarynda Tähran Konwensiýasynyň düzgünlerini iş ýüzünde ýerine ýetirmek meselelerinde tehniki taýdan goldaw bermäge we gatnaşmaga taýýardygy nygtaldy.
Hazary parahatçylygyň we ylalaşygyň mekanyna, halkara strategik durnuklylygyň we howpsuzlygyň möhüm bölegine, ähli meseleleri diňe syýasy-diplomatik serişdeler arkaly, döwletleriň garaşsyzlygyna hem-de çäk bitewüligine hormat goýmak esasynda çözmegiň nusgasyna öwürmek ugrundaky umumy maksatlar özara gatnaşyklaryň kesgitleýji şerti bolup durýar.
Hazaryň biologiýa serişdeleriniň hem-de deňiz gurşawynyň ýagdaýyna yzygiderli gözegçiligi amala aşyrmak, bu ulgamda ylmy barlaglaryň giň toplumyny geçirmek möhüm wezipeleriň hatarynda görkezildi.
Maslahatyň dowamynda ÝHHG-niň Aşgabatdaky merkezi bilen gatnaşyklaryň ugurlary giňişleýin beýan edildi. Merkez Türkmenistanyň ekologiýa we ykdysady howpsuzlygy pugtalandyrmaga hem-de sebitleýin hyzmatdaşlygy giňeltmäge gönükdirilen başlangyçlaryny goldaýar. ÝHHG tarapyndan sebit derejesinde durmuşa geçirilýän möhüm iri başlangyçlaryň we taslamalaryň hatarynda ekologiýa taýdan arassa, «ýaşyl» energiýany ilerletmek bilen birlikde, birnäçe köpugurly wezipeleri çözmäge gönükdirilen «Hazar deňzi sebitinde «ýaşyl» portlara we özara baglanyşyga ýardam bermek» taslamasy aýratyn bellenip geçildi.
Şunuň bilen baglylykda, Türkmenbaşy şäheriniň Halkara deňiz portuna «EсoPorts» güwänamasynyň gowşurylmagynyň ähmiýeti bellenildi. Bu resminama Türkmenistanyň, Azerbaýjanyň we Gazagystanyň portlarynyň arasynda maglumat alşylmagyny ýeňilleşdirmek üçin sanly ulgamyň döredilmegini göz öňünde tutýar. Bu ulgam, öz nobatynda, Ýewropanyň iri we döwrebap portlaryna birikdiriler.
Türkmenbaşy Halkara deňiz portunyň bellenen tertipde galyndylaryň tebigy gurşawyň ýagdaýyna täsirini azaltmaga gönükdirilen çäreleri guraýandygy, olary toplamak, ugratmak, täzeden işlemek, ýok etmek, zyýansyzlandyrmak we ýerleşdirmek boýunça hasabatlaryň yzygiderli alnyp barylýandygy nygtaldy.
Her ýyl ygtyýar berlen döwürlerde suw biologiýa serişdelerini goramak üçin deňiz portunyň suw giňişlikleriniň we kanallarynyň nawigasiýa çuňluklaryny saklamak bilen baglanyşykly deňiz düýbüni çuňlaşdyrmak işleri alnyp barylýar.
Hazar deňzi sebitiň halklarynyň abadançylyk derejesini ýokarlandyrmaga gönükdirilen köp sanly halkara taslamalaryň möhüm düzüm bölegidir. Özara bähbitli ykdysady hyzmatdaşlygy ösdürmek, maýa goýum ýagdaýyny gowulandyrmak, ygtybarly we howpsuz aragatnaşygy döretmek, ýokary girdejili we ekologiýa taýdan arassa tehnologiýalary çekmek üçin amatly şertleri döretmäge çalyşmak Hazarýaka döwletleriň möhüm ileri tutýan ugurlary bolmagynda galýar diýip, foruma gatnaşyjylar bellediler.
Hazaryň kenarynda dünýä derejesindäki şypahana toplumyny — «Awaza» milli syýahatçylyk zolagyny döretmek taslamasyna maslahata gatnaşyjylar ýokary baha berdiler. Bu dynç alyş künjegi sebitiň mineral-çig mal, biologiýa, şypahana-dynç alyş we syýahatçylyk mümkinçiligini peýdalanmaga toplumlaýyn hem-de oýlanyşykly çemeleşmegiň nusgasy bolup hyzmat edýär.
Hazaryň kenarynda gurulýan şypahanalaryň we myhmanhanalaryň, şeýle hem senagat kärhanalarynyň esasy alamatlarynyň biri olaryň ekologiýa howpsuzlygynyň halkara ölçeglere laýyk gelýändiginden ybaratdyr. Kenar ýakasynda alnyp barylýan giň gerimli bagy-bossanlyga büremek ugrundaky işler hem ekologiýa ugruny gurşap alýar. Şol ýerlerde bagy-bossanlyklar döredilýär, täze seýilgäh zolaklary, dynç alýanlaryň saglygyna oňyn täsir edýän has amatly howa gurşawy emele gelýär.
Foruma gatnaşyjylar onuň netijelerini jemläp, Hazar deňzi sebitinde parahatçylygy, hyzmatdaşlygy we ynanyşmagy saklamagyň möhümdigi barada gyzyklanma bildirýän ähli taraplaryň garaýyşlarynyň birdigini nygtap, Hazaryň ygtybarly ekologiýa goraglylygyny üpjün etmek hem-de onuň umumy abadançylygyň we rowaçlygyň bähbitlerine laýyk gelýän kuwwatyny ösdürmek işinde halkara hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de pugtalandyrmak babatda pikirlerini beýan etdiler.
«Hazar deňzi — parahatçylyk we dostluk deňzi» atly ylmy-amaly maslahata gatnaşyjylar hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň adyna Ýüzlenme kabul edip, maslahatyň geçirilmegi üçin döredilen ajaýyp şertler, tebigaty goramak çärelerine berýän ünsi hem-de tebigatdan oýlanyşykly peýdalanylmagyny üpjün etmek, Hazaryň daşky gurşawyny netijeli goramak maksady bilen, ekologiýa ähmiýetli taslamalaryň durmuşa geçirilýändigi üçin tüýs ýürekden hoşallyk bildirdiler.
Günüň ikinji ýarymynda «Daýanç» myhmanhanasynyň maslahatlar zalynda amaly-haşam sungaty we deňiz serişdelerinden taýýarlanylan bezeg işleri boýunça iň gowy eserleri döreden çagalara sylaglary gowşurmak dabarasy geçirildi. Şol işlerde mähriban tebigatyň, Hazaryň deňiz giňişlikleriniň gözelligi hem-de onuň goýnunda mesgen tutan, ynsanyň goragyna mätäç jandarlaryň gaýtalanmajak dünýäsi beýan edilýär.
Balkan welaýatynyň döwlet drama teatrynyň artistleriniň, deňiz ýakasynyň çagalar döredijilik toparlarynyň gatnaşmagynda geçirilen konsert baýramçylyk agşamynyň ajaýyp jemlenmesi boldy. Milli tanslar we Hazarýaka ýurtlaryň halklarynyň aýdymlary onuň maksatnamasynyň esasyny düzdi.
Hazar deňziniň şanyna Awazadaky duşuşyklar baýramçylyga gatnaşyjylara we onuň myhmanlaryna ýatdan çykmajak täze täsirleri bagyşlap, Ýer ýüzüniň bu täsin tebigy «merjenini» gorap saklamagyň bähbidine hyzmatdaşlygy pugtalandyrmagyň ýolunda ýene bir möhüm tapgyra öwrüldi.
Çeşme: www.turkmenistan.gov.tm