Ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň häzirki pajarlap ösýän hem-de gurluşyk işleriniň has-da ýaýbaňlanýan şertlerinde ýokary berklikdäki gurluşyk materiallarynyň we mineral çig mallarynyň täze görnüşleriniň alynmagyna talap ýüze çykýar. Şeýle çig malyň ýene-de bir çeşmesi bolup Türkmenbaşy şäheriniň çäginde ýerleşen magmatik jynslary hyzmat edip biler.
Peýdalanmak üçin has ýaýran we geljegi bolan magmatik jynslaryň görnüşleriniň: biotit granitleriň, dioritleriň, kwarsly-andezitli porfiritleriň we alýaskitleriň fiziki-mehaniki häsiýetlerini öwrenmeklik - olaryň ýokary mehaniki berkligini we sowuga çydamlylygyny görkezdi.
Jynslaryň howasyz gury ýagdaýynda gysylandaky berkliginiň çägi 2359-2825 kg/sm2, suw doýgunly ýagdaýynda - 1940-1870 kg/sm2, 25-tapgyrly (gezek) üýtgeýän doňdurmadan soň - 2040-2960 kg/sm2, 100-tapgyrly üýtgeýän doňdurmadan soň - 1770 kg/sm2 deňdir.
Magmatik jynslaryň ýüze çykmalarynyň dürli meýdançalarynda alymlar tarapyndan jynslaryň bloklylygyny kesgitlemek üçin olaryň jaýryklylygy öwrenilen. Jaýryklylygynyň ölçelmeginiň netijeleri boýunça ýerine ýetirilen işlerde ol tegelek diagrammalarda görkezilen. Jaýrylmalaryň umumy ulgamy esasan üç ugurda: submeridianal, subgiňişlik we keseleýin ösen. Ondan hem başga, bu ugurlar Türkmenbaşydaky magmatik jynslaryň umumy struktura
-tektoniki ýagdaýy bilen sazlaşykly ýerleşýär. Ýerüsti zolaklardaky dag jynslarda güýçli jaýrylmalar görünýär. Bloklaryň agdyklyk edýän ölçegleri 0,3х0,25 m. Aýry-aýry meýdançalarda biotit granitleri we dioritler has uly ölçegli bloklar görnüşinde, ýagny, 0,4х0,5 m. 0,5х1,0 m we 1,0х1,0 m duş gelýär.
Türkmenbaşydaky magmatik jynslary olaryň berkligi, bloklaryň ölçegi we gurluş aýratynlyklary boýunça tebigy gurluşyk we örtük daşlary hökmünde peýdalanylyp bilner; käbir has uly däneli intruziw görnüşleri owradylmak ýoly bilen - dürli ölçegli çagyl we uly däneli çägeleri öndürmek üçin ulanylyp bilner. Ýerli we şeýle hem daşary ýurt kärhanalarynyň tejribelerini göz öňünde tutup turşy intruziýalaryň we esasy effuziwleriň (bazaltlar) jynslary himiki we mineral aýratynlyklary boýunça olary keramiki önümleri we mineral süýmleri öndürmek üçin çig mal hökmünde peýdalanmak mümkinçiliginiň bardygyny görkezýär. Magmatik jynslaryň ýeriň ýüzüne çykmalary demir ýoluň golaýynda we işläp geçmek üçin amatly şertlerde ýerleşýär.
Baýramgeldi NEDIROW,
«Türkmengeologiýa» döwlet korporasiýasy,
geologiýa-mineralogiýa ylymlarynyň kandidaty